Santander – aktualne orzecznictwo

Dnia 7 listopada 2019 r. w Sądzie Najwyższym doszło do kasacji w sprawie sygn. akt IV CSK 13/19, przeciwko Santander Bank S.A. Odrzucone wcześniej roszczenia powodów zostały odrzucone przez Sąd Apelacyjny (II instancję), jednak Sad Najwyższy podtrzymał wyrok Sądu Okręgowego (I instancji) i tym samym uprawomocnił unieważnienie umowy kredytobiorców z bankiem.

„Sąd Apelacyjny uznał, że ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd Okręgowy są prawidłowe, a zatem przyjął je za własne. Nie zyskał aprobaty Sądu Apelacyjnego zarzut powodów, jakoby Sąd I instancji, przy ocenie indywidualności uzgodnień stron postanowień aneksów do umów kredytowych, przewidujących do rozliczeń tych umów kredytowych kurs CHF/PLN, oparł swoje stanowisko jedynie na ustaleniu, iż ich zawarcie nastąpiło na ich wniosek. Do konstatacji, że sporne postanowienia umowne zostały ustalone przez strony indywidualnie, Sąd Okręgowy doszedł na podstawie całokształtu materiału dowodowego.

Klauzula przewalutowania zawarta w umowie kredytu może podlegać badaniu pod kątem abuzywności, jeżeli nie została wyrażona w jednoznaczny sposób. Ta kwestia nie miała jednak istotnego znaczenia w niniejszej sprawie, gdyż analizowane klauzule zawarte w art. 3.01. ust. 1 i 3 (w szczególności to drugie postanowienie), określając główne świadczenia stron, mogą podlegać badaniu pod kątem ich abuzywności, bowiem nie zostały wyrażone w sposób jednoznaczny. Jest bowiem oczywiste, że klauzula przewalutowania zawarta w aneksach do umów kredytowych stron tych kryteriów nie spełniała, a powodowie nie byli w stanie na jej podstawie oszacować kwoty, którą będą musieli świadczyć w przyszłości. W art. 3851 § 1 k.c. decydujące znaczenie przypisano – wzorem art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13 – ocenie postanowienia w świetle kryterium dobrych obyczajów (w dyrektywie – wymagań dobrej wiary) oraz kryterium „rażącego”, tzn. znaczącego naruszenia interesów konsumenta. Odwołuje się zatem do zwrotów niedookreślonych (w tym klauzuli generalnej), które w procesie stosowania prawa pozostawiają sądowi stosunkowo daleko idącą swobodę interpretacyjną.

„Dobre obyczaje” to reguły postępowania niesprzeczne z etyką, moralnością i aprobowanymi społecznie obyczajami. Za sprzeczne z dobrymi obyczajami można uznać także działania zmierzające do niedoinformowania, dezorientacji, wywołania błędnego przekonania konsumenta, wykorzystania jego niewiedzy lub naiwności, a więc o działanie potocznie określane jako nieuczciwe, nierzetelne, odbiegające od przyjętych standardów postępowania. Pojęcie „interesów konsumenta” należy rozumieć szeroko, nie tylko jako interes ekonomiczny, ale mogą tu wejść w grę także inne aspekty: zdrowia konsumenta (i jego bliskich), jego czasu zbędnie traconego, dezorganizacji toku życia, przykrości, zawodu itp. Naruszenie interesów konsumenta wynikające z niedozwolonego postanowienia musi być rażące, a więc szczególnie doniosłe.

Pełnię treści tych pojęć, w stosunkach umownych między profesjonalistą a konsumentem, nadaje judykatura. Przykładowo, w wyroku z dnia 13 lipca 2005 r. (I CK 832/04, Biuletyn SN 2006, nr 2, s. 86) Sąd Najwyższy wskazał, że rażące naruszenie interesów konsumenta istotnie można rozumieć jako nieusprawiedliwioną dysproporcję praw i obowiązków na jego niekorzyść w określonym stosunku obligacyjnym. Natomiast działanie wbrew dobrym obyczajom (w zakresie kształtowania treści stosunku obligacyjnego) oznacza tworzenie przez partnera konsumenta takich klauzul umownych, które godzą w równowagę kontraktową stron takiego stosunku. Tak w szczególności walifikowane są wszelkie postanowienia, które zmierzają do naruszenia równorzędności stron stosunku, nierównomiernie rozkładając uprawnienia i obowiązki między partnerami umowy. Właśnie brak równowagi kontraktowej jest najczęściej wskazywanym przejawem naruszenia dobrych obyczajów drogą zastosowania określonych klauzul umownych (zob. ww. wyrok SN z dnia 13 lipca 2005 r., I CK 832/04). Jednocześnie należy uwzględnić nie tylko interesy o wymiarze ekonomicznym, ale inne, zasługujące na ochronę dobra konsumenta, jak jego czas, prywatność, poczucie godności osobistej czy satysfakcja z zawarcia umowy o określonej treści. Sprzeczne z dobrymi obyczajami są zatem, przykładowo, działania wykorzystujące niewiedzę, naiwność czy brak  doświadczenia konsumenta, naruszające zasadę równorzędności stron umowy, zmierzające do dezinformacji, wywołujące błędne przekonanie konsumenta. Chodzi więc o działania określane jako nieuczciwe, nierzetelne i odbiegające na niekorzyść konsumenta od przyjętych standardów postępowania. Obie wskazane w art. 3851 § 1 k.c. formuły prawne służą ocenie tego, czy standardowe klauzule umowne zawarte we wzorcu umownym przekraczają, mówiąc najogólniej, zakreślone przez ustawodawcę granice rzetelności kontraktowej twórcy wzorca w zakresie kształtowania praw i obowiązków stron konsumenckiego stosunku obligacyjnego.

W niniejszej sprawie Sądy I i II instancji w ogóle nie wzięły pod uwagę tej dyrektywy, która w wyraźny sposób wskazuje kiedy postanowienie umowne powinno zostać uznane za niedozwolone (nieuczciwe – zgodnie z nomenklaturą zastosowaną w dyrektywie). W art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 przewidziano, że państwa członkowskie stanowią, iż na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach  zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków. Uznanie przez Sąd Najwyższy, że postanowienia określające zasady przeliczania kwoty kredytu na walutę obcą są niedozwolonymi postanowieniami umownymi, oznacza, iż – zgodnie z art. 3851 § 1 zd. 1 k.c. – nie wiążą one powodów.

Należy mieć tu na względzie stanowisko wyrażone przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej w wyroku z dnia 3 października 2019 r., w sprawie C-260/18, w którym wskazano, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, iż stoi na przeszkodzie wypełnianiu luk w umowie, spowodowanych usunięciem z niej nieuczciwych warunków, które się w niej znajdowały, wyłącznie na podstawie przepisów krajowych o charakterze ogólnym, przewidujących, że skutki wyrażone w treści czynności prawnej są uzupełniane w szczególności przez skutki wynikające z zasad słuszności lub ustalonych zwyczajów, które nie stanowią przepisów dyspozytywnych lub przepisów mających zastosowanie, w przypadku gdy strony umowy wyrażą na to zgodę. Innymi słowy, nie można w sytuacji uznania niedozwolonych postanowień umownych za abuzywne zastępować ich żadnymi innymi. Tym samym uznać należy, iż postanowienia obu aneksów zawarte w art. 3.01. ust. 1 i 3 nie będą mogły być zastąpione żadnymi innymi. W związku z tym powstaje pytanie, jaki jest skutek wyeliminowania tychże postanowień umownych. „